Baza wiedzy frazeologicznej______________________________________________ Ważniejsze pojęcia z zakresu
FRAZEOLOGII i nauk pokrewnych______________________________________________ Dodatkowe wyjaśnienia najtrudniejszych zagadnień można uzyskać
Aktualizacja jednostki języka (np. związku frazeologicznego) to odtworzenie (uzmysłowienie sobie) znaczenia i funkcji tej jednostki w danym kontekście (patrz: Kontekst). Proces aktualizacji jest łatwo dostrzegalny zwłaszcza w wypadku frazeologizmów, które mają homonimy dosłowne. Artykuł hasłowy (artykuł słownikowy) to podstawowa jednostka słownika, odrębna, samodzielna część jego tekstu, która przedstawia (omawia) obiekt językowy (jednostkę hasłową), tj. wyraz, związek frazeologiczny lub inny ciąg znaków (np. nazwę własną, przysłowie, pojęcie, obraz, a w słownikach multimedialnych także obraz ruchomy i dźwięk). (Por. M. Bańko, 1). Asocjacja, patrz: Łączliwość leksykalna. Asumaryczne znaczenie frazeologizmu (ściśle: idiomu) to takie znaczenie, które nie wynika ze znaczenia komponentów ani z sumy tych znaczeń i które nadaje tym komponentom znaczenie reprezentujące fragment pola semantycznego frazeologizmu. Bibliografia frazeologii jest systematycznie gromadzona w osobnym artykule na portalu Frazeologia.pl. Znajdują się w niej grupy prac naukowych dotyczących frazeologii, językoznawstwa, reklamy i użycia w niej frazeologii, literatury polskiej i obcej, a także drukowane zbiory piśmiennictwa, m.in. Stanisława Bąby i Jana Wawrzyńczyka. Błąd frazeologiczny to nieuzasadnione funkcją użycie lub przekształcenie związku frazeologicznego i prawie zawsze polega na niewłaściwym zastosowaniu innowacji (patrz: Innowacja frazeologiczna, Poprawność frazeologiczna). Stanisław Bąba (2) wyróżnia dwa typy błędu frazeologicznego: 1. Błąd wewnętrznofrazeologiczny polega na nieodpowiedniej zmianie struktury składnikowej i/albo gramatycznej frazeologizmu. Ciągłe połączenie wyrazów to takie zestawienie wyrazów, którego składników nie można przestawić (zamienić miejscami), ani w którym nie można rozdzielić składników innymi wyrazami (Andrzej Bogusławski nazywa połączenie ciągłe "nieprzestawialnym i nierozsuwalnym"). Np. ciągłe są wyrażenia "mimo że", "na chybcika", "w te pędy", ponieważ ich wyrazy składowe występują zawsze w tej samej kolejności i nie mogą być rozdzielane żadnymi wyrazami. Patrz: Nieciągłe połączenie wyrazów. Defrazeologizacja to dosłowne użycie związku frazeologicznego w całości lub (defrazeologizacja częściowa) dosłowne użycie jednego ze składników związku frazeologicznego. Derywacja frazeologiczna (łac. derivo, -are - pochodzić, wywodzić się) to celowa, uzasadniona i trafna innowacja frazeologiczna (patrz: Innowacja frazeologiczna, Siatka frazeologiczna, Motywacja). Derywat frazeologiczny (łac. derivatus - pochodny, wywodzący się) to połączenie wyrazów utworzonym na zasadzie derywacji (por.: Innowacja frazeologiczna,Siatka frazeologiczna). Dominanta semantyczna (termin Witolda Doroszewskiego) to (wg 15) znaczenie nadrzędne, motywujące i sterujące innymi segmentami znaczenia wyrazu, związku frazeologicznego, utworu literackiego itp. Znaczenie związku frazeologicznego w większości wypadków daje się rozdzielić na dwa zasadnicze pola: dominantę semantyczną i semantykę podporządkowaną (P. Müldner-Nieckowski, 15, s. 145). Emendacja to poprawianie zniekształconego, uszkodzonego lub niepoprawnie podanego (np. w słowniku) tekstu historycznego, naukowego, literackiego, leksykologicznego itp., dokonywane na podstawie badań naukowych. W leksykografii do emendacji należy także doskonalenie opisów przedstawianych jednostek języka (homonimii, synonimii, antonimii, definiowania semantyki, stosowania kwalifikatorów, eksponowania wariantów, sposobów użycia itd.). Fotodokumentacja to metoda naukowa wykorzystująca digitalizację obrazową tekstów do celów leksykologicznych. Polega na dokumentowaniu jednostek języka w ich naturalnym środowisku tekstowym za pomocą zdjęć (fotografii, skanów, zrzutów ekranowych) celowo dobieranych fragmentów tekstów. Jest podstawową metodą fotoleksykologii i fotoleksykografii. Umożliwia głęboką analizę cech gramatycznych i semantycznych oraz funkcjonowania jednostek języka, gorzej dostępną w wypadku stosowania metod tradycyjnych. Znacznie lepiej ujawnia subtelności semantyczne, gramatykę, wszelkie zależności wewnętrznotekstowe i zewnętrznotekstowe, informacje chonologizacyjne i in., ponieważ pomija wszelkie pośrednictwo, takie jak wypisywanie ręczne (klawiaturowe), obróbka komputerowa, tworzenie artykułów słownikowych, opisywanie, edycja (np. redagowanie, uwspółcześnianie ortografii) itp. Fotodokumentacja jest szczególnie przydatna w badaniach frazeologicznych, ponieważ pozwala m.in. na analizę odległych powiązań semantycznych i sytuacyjności występowania frazeologizmów, oraz w dydaktyce frazeologii ze względu na możliwość demonstrowania jednostek frazeologicznych in situ (łac. w miejscu ich występowania) i w ten sposób uzmysławiania słuchaczom aspektów frazeologiczności trudnych do wyobrażenia sobie. Fraza we frazeologii to związek frazeologiczny, który pełni funkcję zdania (np. wyszło szydło z worka, nie miała baba kłopotu). Do fraz należą także bezczasownikowe formy zdania. Na frazy składają się następujące typy (por. A.M. Lewicki, 12, s. 15-29; M. Grochowski, 9): - zdania samodzielne pojedyncze (np. klamka zapadła, jakoś to będzie), Uwagi Frazem to utrwalone połączenie wyrazów, którego znaczenie nie jest metaforyczne lub w którym tylko część składników jest użyta metaforycznie. Sens frazemu mieści się w zakresie znaczenia wyrazu nadrzędnego (dominującego) (np. sens wyrażenia palma pierwszeństwa zależy od znaczenia słowa "pierwszeństwo", sezon ogórkowy od "sezon", radosna twórczość od "twórczość", składać podanie od "podanie", sardoniczny uśmiech od "uśmiech"). (Zastosowanie terminu "frazem" przypisuje się rosyjskiej badaczce frazeologii N.N. Amosowej; przyp. wg 11). Frazematyka, patrz: Frazeologia nadawcy. (Termin Wojciecha Chlebdy, 5, 6). Frazeograf to naukowiec zajmujący się frazeografią. Frazeografia to dziedzina leksykografii (patrz: Leksykografia), zajmująca się tworzeniem i badaniem zbiorów związków frazeologicznych (słowników, leksykonów frazeologicznych). Frazeolog to naukowiec (językoznawca i / albo leksykograf) zajmujący się frazeologią. Frazeologia (z greckiego φράση - fráse, zwrot, zdanie, mówienie, λόγος - logos, nauka) ma kilka znaczeń: 1. Dział nauki (językoznawstwa) zajmujący się analizą i opisem istniejących w języku utrwalonych połączeń wyrazów. 2. Zbiór połączeń wyrazowych występujących w danym języku albo w określonym zbiorze tekstów (np. taki jak w słowniku). 3. Ustalony zbiór wyrazów i związków frazeologicznych używany w jakiejś dziedzinie (np. w lotnictwie, alpinizmie, marynarce, medycynie) do precyzyjnego i jednoznacznego porozumiewania się w celu uniknięcia błędów i nieporozumień. 4. (Ironicznie, żartobliwie albo potocznie) Nietypowy sposób wyrażania się ("Co ty mi tu mówisz taką frazeologią, nic nie rozumiem!") 5. (Ironicznie, żartobliwie albo potocznie) Połączenie wyrazów, które niesie nowe znaczenie, zwykle dowcipne albo - przeciwnie - nieudolne ("Autor używa ciekawej frazeologii, która daje jego tekstom szczególne zabarwienie". "Co za frazeologia! Błąd na błędzie."). Frazeologia nadawcy, zwana także frazematyką, to nauka stworzona przez Wojciecha Chlebdę (5, 6), zajmująca się badaniem frazeologii z punktu widzenia nadawania wypowiedzi. Frazeologia odbiorcy, to nauka, zajmująca się frazeologią z punktu widzenia odbioru wypowiedzi, głównie tekstów drukowanych, rzadko zapisów dźwięku. Do czasu powstania frazematyki (frazeologii nadawcy) była w zasadzie jedyną badaną stroną komunikacji frazeologicznej. Frazeologiczność. Jest to zbiór cech połączenia wyrazów, które czynią to połączenie związkiem frazeologicznym. Wyróżniamy dwie kategorie kryteriów frazeologiczności - systemowe i pragmatyczne (funkcjonalne). Wystarczy zastosowanie jednej z nich, jednak autor niniejszego artykułu zaleca używanie II. I. Kryteria frazeologiczności z punktu widzenia systemu języka - wg A.M. Lewickiego (Andrzej Maria Lewicki, 10)
II. Kryteria frazeologiczności z punktu widzenia funkcji języka, pragmatyki - wg W. Chlebdy i P. Müldnera-Nieckowskiego (W. Chlebda, 5, P. Müldner-Nieckowski, 15). Nazywamy je atrybutami globalnymi.
Piąty atrybut - utrwalenie w języku (tzw. nominacja społeczna) - wynika z cech 2, 3, 4 i nie musi być wyszczególniany, ale zawsze należy o nim pamiętać (por.: 17, ss. 100-117; stanowisko zgodne z poglądami wyrażonymi w 5). Inne kryteria do uznania połączenia wyrazów za związek frazeologiczny nie są potrzebne. - obrazowość, nie należą do nieodzownych kryteriów uznania połączenia wyrazów za związek frazeologiczny, ponieważ nie są ani globalne (nie odnoszą się do wszystkich frazeologizmów), ani swoiste (nie wyróżniają związków frazeologicznych w masie leksyki). Wystarczy zatem - powtórzmy - łączne uznanie czterech wymienionych cech globalnych oraz utrwalenie w języku. (Por.: 17, ss. 100-117). Frazeologizacja to przemiana połączenia wyrazów w związek frazeologiczny. Do frazeologizacji dochodzi w momencie utrwalenia się danego połączenia wyrazów w języku. O utrwaleniu mówimy wtedy, kiedy wielu ludzi potrafi rozpoznać znaczenie danego połączenia wyrazów jako jednostki języka poza zdaniem, poza wypowiedzią. Frazeologizm (związek frazeologiczny, utrwalone połączenie wyrazów, wielowyrazowiec) to utrwalone w języku (ustalone społecznie) połączenie co najmniej dwóch wyrazów. Por. Frazeologiczność. Frazeotwórstwo to reguły, sposoby i procesy tworzenia związków frazeologicznych. Odpowiednik pojęcia słowotwórstwo, które zajmuje się powstawaniem wyrazów. Frazeotwórczy to taki, który ma związek z tworzeniem frazeologizmów. Gniazdo słowotwórcze to pojęcie, które oznacza strukturę grupy (nie sama grupę) leksemów, między którymi zachodzi relacja semantyczna. Grupę tę nazywamy rodziną wyrazów. Gniazdo słowotwórcze opisuje rodzinę zbudowaną na bazie leksemu, który motywuje pozostałe wyrazy. Np. oko jest ośrodkiem rodziny wyrazów: oczny, oczko, okular, okulary, okulista, oczodół, okamgnienie itd. Nie wszystkie możliwości (schematy słowotwórcze gniazda) muszą być w danym języku zrealizowane, mogą pozostawać luki. Homonimy frazeologiczne to frazeologizmy, które mają jednakowe brzmienie i jednakową pisownię, ale odmienne znaczenie. Np. "radosna twórczość" ma trzy homonimy: 1. działanie beztroskie, bezmyślne (homonim frazeologiczny), 2. rzecz wykonywana bez talentu, nieumiejętnie (drugi homonim - również frazeologiczny), 3. twórczość, która sprawia radość (homonim dosłowny, produkt językowy). Idiom to frazeologizm, którego znaczenie jest zupełnie inne niż wynikałoby ze znaczeń każdego ze składników ani z sumy tych znaczeń. Na przykład piąte koło u wozu, kubek w kubek, nie w kij dmuchał, sól ziemi, słomiany ogień mają inne znaczenie niż niosą samodzielne wyrazy: koło, kubek, kij, sól, ogień. Mówimy, że znaczenie idiomu jest przenośne, to znaczy, że idiomy są zawsze metaforami (metonimiami). Patrz: Asumaryczne znaczenie frazeologizmu. Innowacja frazeologiczna to celowa lub nieświadoma (i wtedy zwykle niepoprawna) zmiana budowy i (lub) funkcji semantycznej związku frazeologicznego. (Por.: S. Bąba, 3). 1. Najczęściej spotykana jest innowacja modyfikująca (regulująca), która polega na przetworzeniu struktury frazeologizmu w zakresie składni (gramatyki), liczby, strony, aspektu, postaci jednego ze składników. Oto możliwe modyfikacje: a. liczby, np. *Wszystkie sprawy wyłożył im kawa na ławy (zmieniono 2. Na drugim miejscu wymienia się kontaminację (krzyżowanie) dwóch lub więcej związków frazeologicznych, przysłów, która daje nieraz efekty tyleż niepożądane, co komiczne, na przykład *na pochyłe drzewo i koza nie naleje (na pochyłe drzewo wszystkie kozy skaczą + z próżnego i Salomon nie naleje), *pies jest pogrzebany w szczegółach (tu jest pies pogrzebany + diabeł tkwi w szczegółach). Jednostka hasłowa (jednostka słownikowa, hasło, główka artykułu hasłowego) to wyraz, związek frazeologiczny lub inny ciąg językowy (np. nazwę własną, przysłowie, pojęcie), który jest umieszczany w słowniku na początku artykułu hasłowego i który w tym artykule jest przedstawiany (omawiany). Wyraz i związki frazeologiczne są podawane jako jednostki hasłowe w słowniku w postaci lematów. (Por. M. Bańko, 1). Klasyfikacje związków frazeologicznych Klasyfikacja Lewickiego - morfologiczno-syntaktyczna; klasyfikacja główna. Obecnie obowiązuje klasyfikacja funkcjonalna, którą zapoczątkował Andrzej M. Lewicki, a udoskonalili M. Grochowski, A. Pajdzińska, W. Chlebda, P. Müldner-Nieckowski i inni. Dzieli ona związki frazeologiczne: 1) ze względu na funkcję w zdaniu na: frazy, zwroty, wyrażenia rzeczownikowe, wyrażenia określające i wyrażenia funkcyjne (dawniej zwane wskaźnikami frazeologicznymi), Klasyfikacja Müldnera - funkcjonalno-słownikowa. Klasyfikacja przeznaczona dla badaczy języka, frazeologów i przede wszystkim frazeografów. Została opracowana przez Piotra Müldnera-Nieckowskiego, aby można było oceniać rzeczywisty skład wyrazowy związków frazeologicznych w zdaniu, analizować warianty związków frazeologicznych i skład rodzin frazeologicznych. 1) związki frazeologiczne zamknięte, a) odtwarzane, Klasyfikacja Chlebdy - pragmatyczna Opublikowany przez Wojciecha Chlebdę wykaz grup frazemów (u autora wszystkie związki frazeologiczne, w tym idiomy, to frazemy, zgodnie z zasadami stworzonej przez niego frazematyki) zależnie od sytuacji, w których są używane. Mogą to być zarówno sytuacje fizyczne (w szkole, na boisku, w kuchni itd.), jak i psychologiczne (np. typ odbiorcy, rodzaj tekstu, gatunek przygotowywanej publikacji, styl). Klasyfikacja Skorupki (już nieaktualna, niezalecana, dlatego podajemy ją kolorem szarym). Początkowo we frazeologii funkcjonowała historyczna już klasyfikacja Stanisława Skorupki, która dzieliła związki frazeologiczne ze względu na budowę na: frazy, zwroty i wyrażenia, a ze względu na znaczenie na: związki trwałe, łączliwe i luźne. Więcej o klasyfikacjach związków frazeologicznych - w osobnym artykule (patrz: lewe menu na stronie głównej portalu Frazeologia.pl) Kolokacja to połączenie wyrazów oparte na regularnej gramatyce i zestrojeniu znaczeń składników. Kolokacje mogą być produktami językowymi, wówczas mówimy o syntagmach lub połączeniach walencyjnych, ale i związkami utrwalonymi w języku, a wtedy nazywamy je frazemami. Patrz: Frazem. Kontekst to w językoznawstwie najbliższe otoczenie danej jednostki języka (np. związku frazeologicznego) w obrębie określonego systemu językowego (np. w języku polskim) lub w wypowiedzi. Na przykład wyrazy matula, matusia, macierz, matecznik itp. to kontekst wyrazu matka w polskim systemie słownictwa, a zdanie Mój ogród stworzyła matka natura, ja jej tylko trochę pomagam łopatką i grabkami to kontekst dla wyrażenia matka natura 'przyroda'. Leksykograf to naukowiec zajmujące się leksykografią i / albo twórca słowników. Leksykografia to nauka zajmująca się budową, zawartością i tworzeniem słowników. (Por. M. Bańko, 1). Leksykologia to nauka zajmująca się jednostkami języka, tj. wyrazami i związkami frazeologicznymi. Frazeologia jest gałęzią leksykologii. Lemat (ang. lemma) to leksem (patrz: Leksem) użyty w słowniku jako jednostka hasłowa. Liczba związków frazeologicznych. Szacuje się, że w języku polskim występuje ok. 20 tysięcy idiomów i kilka milionów frazemów. Najbogatszy słownik frazeologiczny, dostępny na naszym portalu, podaje ponad 19 tysięcy idiomów i 208 tysięcy najczęstszych frazemów. Łączliwość to skłonność mechanizmów językowych nadawcy i (albo) odbiorcy wypowiedzi do łączenia danych wyrazów w grupy, które następnie mogą być składnikami tekstów (zdań). (Więcej na ten temat: P. Müldner-Nieckowski, 15, s. 118-128). 1) Łączliwość składniowa (morfologiczno-syntaktyczna, gramatyczna; konotacja syntaktyczna) to zdolność łączenia wyrazów, która wynika z zasad gramatyki (związków rządu, zgody, przynależności), np. dobrej matki, jechałem samochodem, wynoszę śmieci. łaczenie się wyrazów dokonuje się na podstawie jednego ze schematów składniowych. Efektem łączliwości składniowej jest syntagma, inaczej: grupa składniowa, grupa syntaktyczna. Nazwa syntagma odnosi się nie do znaczenia połączenia wyrazów, ale do budowy tego połączenia. Syntagmą jest taki fragment tekstu (zdania), takie połączenie wyrazów, które jest oparte na zasadach składni. Syntagma nie musi być związkiem frazeologicznym (do uznania jej za frazeologizm konieczne jest utrwalenie w języku). Na przykład syntagmami są: ładne niebo, niebieskie niebo, zachmurzone niebo, lubię spać, lubię spacerować, lubię jeść, ale żadna z nich nie jest związkiem frazeologicznym, bo zostały tu stworzone doraźnie, tylko na użytek niniejszego objaśnienia. Syntagmami są też: cierpieć niedostatek, biała lokomotywa, oko opatrzności, miarka za miarkę, na fałszywą nutę, pole do popisu, ale wszystkie są także frazeologizmami, ponieważ są utrwalone w języku (tu także idiomami, bo ich sens nie wynika ze znaczenia składników ani z sumy znaczeń składników). 2) Łączliwość leksykalna to zdolność dobierania się wyrazów przyłączanych, należących do zamkniętego zbioru wyrazów łączących się z wyrazem przyłączającym w wymaganym zakresie znaczenia. Każdy wyraz dysponuje pewnym słownikiem własnych asocjacji (możliwych przyłączeń). O zbiorze asocjacji każdego wyrazu mówimy klasa substytucji (zastępników) przyłączeń danego wyrazu. Jeżeli wyraz przyłączany nie należy do zbioru wyrazów łączących się z wyrazem przyłączającym, to połączenie jest niemożliwe lub niepoprawne, chyba że jest to połączenie tworzone na zasadzie licentiae poeticae (swobody poetyckiej); wtedy każde połączenie może (choć nie musi) być uznane za dopuszczalne.
Efektem łączliwości semantycznej jest kolokacja, stąd inna jej nazwa: grupa semantyczna. Nazwa ta odnosi się nie do budowy połączenia wyrazów, ale do jego znaczenia, sensu. Kolokacja jest zestawieniem wyrazów, którego sens wynika ze znaczenia jego składników. Kolokacja nie musi być połączeniem opartym na składni, ponieważ wynika przede wszystkim z zestrojenia znaczeń wyrazów. Kolokacjami są więc zarówno człowiek guma, jak i lalka gumowa. Kolokacje mogą być tworzone doraźnie, a wtedy są produktami językowymi, lub utrwalone w języku i używane w określonej sytuacji, a wtedy są frazeologizmami (konkretnie frazemami patrz: klasyfikacja frazeologii).
Każda sytuacja ma swój odpowiednik słownikowy w postaci określonego zbioru morfemów, wyrazów i większych form łączonych: fraz, zwrotów i wyrażeń. Są one używane w danej sytuacji częściej (chętniej) niż inne albo są używane tylko w niej. Związki frazeologiczne powstają z łączenia wyrazów właśnie zależnie od sytuacji, w której są potrzebne. Taką łączliwość nazywamy pragmatyczną. Motywacja to 'bodziec, który powoduje podjęcie jakichś działań lub decyzji'. We frazeologii o motywacji mówimy wówczas, gdy rozpatrujemy procesy derywacji (patrz: Derywacja) lub ogólnie frazeotwórstwa (patrz: Frazeotwórstwo). Jednym z mechanizmów (ale nie jedynym możliwym) derywacji jest wykorzystanie formy i znaczenia jednego z wyrazów - składników związku frazeologicznego, od którego powstaje derywat. Nadawca wypowiedzenia, wypowiedzi, tekstu to osoba, która tworzy wypowiedź w umyśle, a następnie ją wymawia lub pisze. Patrz: Odbiorca. Neoidiom (termin P. Müldnera-Nieckowskiego, 15) to idiom, który powstał przez przekształcenie na drodze produkt językowy → frazem → idiom. Produkt językowy, nieutrwalony w jezyku, oraz frazem, utrwalony związek frazeologiczny, mają znaczenie dosłowne, wynikające ze znaczeń wyrazów składowych, rzadziej częściowo przenośne (gdy jeden ze składników jest metaforą). Na skutek zmiany sytuacji, w których jest używany dany frazeologizm dosłowny, ulega on przekształceniu do formy całkowicie zmetaforyzowanej (metonimicznej). Oto przykład przemiany frazemu w idiom, tj. powstawania neoidiomu: ktoś zapala (świecę, łuczywo, lampę naftową itp.) → ktoś zapala (żarówkę, światło w pokoju, lampę itp.) → ktoś zapala (radio, telewizor) → ktoś zapala (samochód, silnik samochodu, kosiarkę). Już zapalanie żarówki jest użyte przenośnie, dlatego jego "następcy" są tym bardziej metaforami (metonimiami). Nieciągłe połączenie wyrazów to takie zestawienie wyrazów, którego składniki można zamieniać miejscami albo między którego składniki można wstawiać inne wyrazy. (Andrzej Bogusławski (4) nazywa połączenie nieciągłe "przestawialnym i rozsuwalnym"). Np. nieciągłe są wyrażenia: "do domu" (bo można wstawić zaimek: "do mojego domu" ), "na czas" (bo można wstawić przymiotnik: "na odpowiedni czas"), "składać podanie" (bo można składniki przestawić: "podanie składam w biurze", ale i rozsunąć przez wstawienie innych wyrazów: "składam na pana ręce podanie") itd. Patrz: Ciągłe połączenie wyrazów. Odbiorca wypowiedzenia, wypowiedzi, tekstu to osoba, która słucha lub czyta jakąś wypowiedź. Patrz: Nadawca. Paremia to przysłowie, sentencja, aforyzm lub maksyma, to znaczy gotowy krótki tekst o wyraźnie zarysowanym przesłaniu, najczęściej mający postać zdania, czasem wielu zdań. 1. Autorzy takich paremii jak przysłowia są najczęściej nieznani. Paremiologia (przysłowioznawstwo) to nauka o przysłowiach, sentencjach, maksymach, aforyzmach. Pochodzenie związków frazeologicznych. Stosunkowo niewielką część związków frazeologicznych można zaliczyć do jednostek, o których z dużym prawdopodobieństwem da się powiedzieć, kto i gdzie ich po raz pierwszy użył, jakie jest pochodzenie ich budowy, składu wyrazowego i znaczenia. Co do sposobu utworzenia pozostałych można się jedynie domyślać na podstawie analizy użytej metafory, znaczenia składników i związku z sytuacją, w której dany związek frazeologiczny jest używany. Panuje tu ogromna różnorodność, a i dociekania różnych badaczy są zmienne i często do siebie nie przystają, dlatego nauka zajmuje się pochodzeniem frazeologizmów raczej marginalnie. A.M. Lewicki uważa, że jeśli autorstwo, tekst lub formacja kulturowa (typu, mitologia, Biblia, Koran itp.) nie są znane, to zajmowanie się pochodzeniem takich form jest bardziej zabawą w zgadywanie niż nauką (11). Uwaga ta nie dotyczy derywatów, czyli frazeologizmów utworzonych na bazie istniejących zgodnie z zasadą funkcjonowania siatki frazeologicznej (patrz: Siatka frazeologiczna). Podstawowe wiadomości na ten temat znajdują się w pracy: 13, s. 321-333. Natomiast więcej można powiedzieć o tworzeniu się i funkcjonowaniu związków frazeologicznych w literaturze, zwłaszcza w poezji, gdzie z kontekstów można wywnioskować znacznie więcej niż ze związków rozpatrywanych osobno. Klasycznym dziełem na ten temat jest książka Anny Pajdzińskiej, 20. Piśmiennictwo frazeologiczne, patrz: Bibliografia frazeologiczna. Poprawność frazeologiczna. Wyrażenia, zwroty i (w mniejszym stopniu) frazy są podatne na derywację (patrz: Derywacja, Derywat). Pragmatyka to w językoznawstwie i semiotyce dziedzina, która zajmuje się stosunkami między znakami słownymi a ich interpretacją, które zachodzą w czasie komunikacji słownej, a także zależnością znaczenia wypowiedzeń od kontekstu (sytuacji), w którym są użyte. Bada sposoby wypowiadania tekstów i podawania treści (jawnych lub niejawnych) i reagowania na nie, szczególnie rozumienie i interpretację wypowiedzi w zależności od sytuacji (patrz: Sytuacja). Pragmatyczny charakter ma m.in. frazematyka W. Chlebdy (patrz: Frazematyka). Produkt językowy (termin Andrzeja Bogusławskiego, 4; doraźne połączenie wyrazów, syntagma). Stanisław Skorupka używał wewnętrznie sprzecznej nazwy "związek frazeologiczny luźny", która nawet w świetle jego teorii była niewłaściwa. Andrzej Bogusławski zastąpił tę nazwę terminem "produkt językowy". Jest to nieutrwalone społecznie połączenie wyrazów, powstające doraźnie, to znaczy na użytek danego tekstu, mające w wypowiedzi charakter odrębnej jednostki znaczeniowej (np. biała chmura, mądry człowiek, szybko biegać). Produkty językowe nie są frazeologizmami. Znaczenie produktu językowego wynika ze znaczeń jego składników, zwykle jest sumą tych znaczeń, ale wcale nierzadko zdarzają się też metafory (przenośnie), szczególnie w poezji. Rodzina frazeologiczna, patrz: Siatka frazeologiczna. Rodzina wyrazów, patrz: Gniazdo słowotwórcze. Semantyka podporządkowana związku frazeologicznego to ta część jego znaczenia, która dookreśla wyraz lub wyrażenie motywujące (patrz: Motywacja) tego związku. Patrz: Dominanta semantyczna. Siatka frazeologiczna jest pojęciem, a nie stanem, faktem, procesem czy obiektem rzeczywistym. Podobnie jak w wypadku wyrazów (patrz:) gniazdo słowotwórcze,, siatka frazeologiczna jest strukturą pewnej wspólnoty (możliwego zbioru) związków frazeologicznych. Sama zbiorem frazeologizmów nie jest. Siatkę frazeologiczną można sobie wyobrazić jako zbiór procedur rozmaitych innowacji frazeologicznych (patrz: Innowacja frazeologiczna), zestaw możliwych derywacji (patrz: Derywacja frazeologiczna). jest w tarapatach, jest w opałach, jest w kaszy, jest w kropce, jest w ambarasie --- znajdzie się w tarapatach, znajdzie się w kaszy, znajdzie się w kropce --- wpada w tarapaty, włazi w kaszę, wpada w ambaras, popada w kabałę --- jest w matni, jest w potrzasku... (Przykład za: 14). Nie wszystkie schematy z danej siatki muszą być zrealizowane w postaci związków frazeologicznych, niektóre z różnych powodów nawet nie mogą. Z tego powodu w realizacji siatek frazeologicznych pozostają luki, które w przyszłości być może zostaną uzupełnione. Na przykład powyższe zestawienie pokazuje, że w języku polskim do dziś nie została zrealizowana pozycja siatki *popada / wpada / włazi w [kropkę], choć schemat (siatka) powstanie takiego frazeologizmu w zasadzie dopuszcza. Substytucyjna klasa, patrz: Łączliwość leksykalna. Syntagma, patrz: Kolokacja; Produkt językowy. Sytuacja, to ogół warunków, wszystkie okoliczności, w których ktoś się znajduje, ktoś coś robi lub coś się dzieje. Stąd: sytuacyjność, 'powiązanie z sytuacją'. Pojęcie bardzo szerokie, obejmuje rzeczy i zjawiska fizyczne, ale także pojęcia, stany psychiczne i zachowania. Np. sytuacją jest to, że ktoś znajduje się w pokoju, że pisze tekst, ale również, że jest zdenerwowany, a pisany tekst jest nasycony smutkiem i tęsknotą, zaś użyte w nim wyrazy i wyrażenia archaiczne. Sytuacją tekstu jest np. jego styl, kontekst wewnętrzny (zestawienie zdań, akapitów w tekście itd.) i zewnętrzny (zestawienie tekstu z innymi tekstami itd., z osobą piszącą tekst i osobą, do której tekst jest adresowany, z czasem historycznym miejscem dziania się, miejscem geograficznym, porą dnia itd.; podobnie w rozmowie - jednym z elementów sytuacji są osobowości mówiących, ich stosunek do siebie, typ sprawy, o której mówią itd.). Uwaga Skrzydlate słowo to (niekiedy przetworzony) cytat z dzieła, tytuł utworu, strzęp przemówienia, powiedzenie lub powiedzonko osoby publicznej itp. Skrzydlate słowa to pojedyncze wyrazy, ale także związki frazeologiczne, aforyzmy, maksymy (patrz dalej - paremie) i nawet dłuższe teksty, których autorzy są lub źródła dają się zidentyfikować, tak że można odpowiedzieć na pytanie, kto dany tekst powiedział albo gdzie ta wypowiedź była napisana. Np. kobieto, puchu marny! (A. Mickiewicz, Dziady cz. IV), stawka większa niż życie (z tytułu serialu telewizyjnego), syzyfowa praca (mitologia), głos wołającego na puszczy (Biblia), nie czas żałować róż, gdy płoną lasy (J. Słowacki, Lilla Weneda, Prolog) (Więcej: 7). Wielowyrazowiec, patrz: Związek frazeologiczny, Frazeologizm. Wyraz motywujący związku frazeologicznego to taki wyraz, który zawiera dominantę semantyczną (patrz: Dominanta semantyczna) i na którym opierają się: utworzenie nowego frazeologizmu i (albo) sens nadrzędny danego frazeologizmu (patrz: Dominanta semantyczna). Pozostałe składniki nowego frazeologizmu są komponentami dopełniającymi, określającymi i precyzującymi, innymi słowy pełnią funkcję uszczegółowienia wyrazu motywującego (por. 15, s. 144-154). Wyraz uwięziony związku frazeologicznego to taka część związku frazeologicznego, która po wyjęciu z niego zachowuje nadane przez ten związek znaczenie i cechy gramatyczne. Np. we frazeologizmie biały kruk znajduje się uwięziony w nim składnik (wyraz uwięziony) biały, który już jako samodzielny znaczy 'rzadko spotykany = wyjątkowy', a nie 'biały = kolor'. Wyraz uwięziony może być użyty jako nowe słowo ze znaczeniem nadanym przez "wyrażenie-więzienie", stąd nazwa. (Termin P. Müldnera-Nieckowskiego, 15). Wyrażenie funkcyjne (dawniej: wskaźnik frazeologiczny) to taki związek frazeologiczny, który zachowuje się w zdaniu jak funkcyjna część mowy, tj.: - spójnik (np. mimo że, i to), Wyrażenie określające to związek frazeologiczny, który pełni w zdaniu funkcję określenia (przymiotnika, przysłówka, liczebnika). Może zawierać swym składzie wyrazy należące do różnych części mowy. Wyrażenie przyimkowe to takie połączenie rzeczownika lub wyrażenia rzeczownikowego, którego istotną częścią jest przyimek prepozycyjny (zawsze stojący przed rzeczownikiem), np. (iść) pod wiatr, (być) na dworze, (siedzieć) w kinie, (wchodzić) do auta. Patrz też: Zwrot przyimkowy. Wyrażenie rzeczownikowe to związek frazeologiczny, który pełni w zdaniu funkcję rzeczownika (np. biały kruk, kozioł ofiarny). Może zawierać swym składzie wyrazy należące do innych części mowy, niekoniecznie rzeczowniki czy wyrazy określające (np. przynieś podaj 'osoba wykorzystywana do prostych posług'). Zestawienie frazeologiczne to dwu- lub wielowyrazowa jednostka z pogranicza frazeologii. Do zestawień frazeologicznych należą: terminy (np. wnioskowanie przez analogię, narząd żucia, rzut karny, procedura legislacyjna), rzeczowniki wielowyrazowe (np. maszyna do pisania, samochód ciężarowy, płatki owsiane, laska marszałkowska), połączenia publicystyczne (np. debata parlamentarna, posiedzenie rządu, władza państwowa), komendy, rozkazy, dyrektywy (np. cała naprzód, na prawo patrz, biegiem marsz, droga wolna, maszyny stop), hasła i slogany (np. wolność, równość, braterstwo; Bóg, honor i ojczyzna; żywią i bronią; z pewną taką nieśmiałością; dwa w jednym). Związek frazeologiczny (frazeologizm, utrwalone połączenie wyrazów, wielowyrazowiec) to utrwalone w języku (ustalone społecznie) połączenie co najmniej dwóch wyrazów. Por.: Frazeologiczność. Zwrot to związek frazeologiczny, który pełni w zdaniu funkcję czasownika. Jest niekompletnym zdaniem i wymaga dopełnienia brakujących elementów (np. zwrotem jest: ktoś nie miał nic w ustach 'jest głodny'; zwrot ten wymaga podstawienia rzeczownika zamiast zmiennej ktoś, na przykład: Jacek nie miał nic w ustach). Analiza zwrotów stała się podstawą teorii frazeologicznej A.M. Lewickiego. Na niej opiera się nowoczesna frazeologia jako nauka. Uwagi
Zwrot przyimkowy, to takie połączenie czasownika lub zwrotu frazeologicznego, którego istotną częścią jest przyimek, np. iść pod (np. wiatr), być na (np. dworze), siedzieć w (np. kinie), wchodzić do (np. auta). Patrz też: Wyrażenie przyimkowe. Źródło frazeologizmu, paremii. Patrz: Paremia; Skrzydlate słowo; także poz. piśm. 13. ______________________________ Piśmiennictwo
______________________________ |