KLASYFIKACJE FRAZEOLOGIZMÓW

0. Wprowadzenie

Istnieją cztery klasyfikacje związków frazeologicznych:

1. morfologiczno-syntaktyczna - Andrzeja Marii Lewickiego, z podziałem na 5 składniowych typów frazeologizmów i 2 typy funkcjonowania ich znaczeń;
2. funkcjonalna (słownikowa) - Piotra Müldnera-Nieckowskiego, z podziałem na 3 typy mechanizmu tworzenia się związków frazeologicznych;
   
3. pragmatyczna - Wojciecha Chlebdy (wersja robocza), ustalająca sytuacje, w których są używane frazeologizmy;
   
4. klasyczna - przestarzała, Stanisława Skorupki, z podziałem na 3 typy budowy frazeologizmów i 3 stopnie łączliwości wyrazów; ma znaczenie tylko historyczne;

Uwagi:
- Klasyfikacje te ujmują zagadnienie frazeologii z czterech odrębnych stanowisk.
- Klasyfikacje Lewickiego i Skorupki są podobne tylko pozornie. W rzeczywistości to zupełnie inne teksty naukowe.

• Pierwsza (morfologiczno-syntaktyczna, A. Lewickiego) przedstawia składniowe zależności słów w związkach wyrazowych i w zdaniu je otaczającym, tzn. uwypukla zarówno składnię "wewnętrzną", jak i "zewnętrzną" frazeologizmów. Daje podstawę do oceny budowy związków wyrazowych i ich funkcji w wypowiedziach. Sprzyja badaniom języka w zakresie obszarów jeszcze słabo poznanych (np. wskaźników frazeologicznych, zestawień,  frazemów, a także różnych aspektów składni frazeologizmów).
  Klasyfikacja ta ukazuje frazeologizmy jako typy morfologiczne i jest wynikiem badania już istniejących (gotowych) tekstów lub zapisów mówienia; opiera się na regułach semiotyki logicznej.
  
  
• Druga (funkcjonalna - słownikowa, P. Müldnera-Nieckowskiego) przedstawia sposoby tworzenia się ostatecznej postaci związków frazeologicznych w czasie powstawania wypowiedzi i zakłada, że budowanie zdań i ich składników jest procesem doraźnym, indywidualnym, twórczym. Objaśnia udział osoby piszącej albo mówiącej w budowaniu i stosowaniu związków wyrazowych w zdaniach i tekstach. Traktuje zasoby słownikowe frazeologizmów (wzorce leksemów) jako surowiec form, które zostaną użyte w wypowiedziach, i odpowiada na pytanie: "jakie są możliwości działania za pomocą frazeologizmów". Pozwala też ustalać wzorce słownikowe na podstawie obserwacji i badań języka, a także wyznaczać granice semantyczne poszczególnych jednostek.
  Jest to podział pragmatyczny, użytkowy, m.in. umożliwiający korzystanie ze słownika, który podaje wskazówki co do znaczenia, składni zewnętrznej i wariantów budowy frazeologizmów. Opiera się na badaniu semantyki, składni i odmian setek tysięcy związków frazeologicznych w trakcie powstawania zdań.
  Klasyfikacja Müldnera jest nadbudową typologii Lewickiego i tworzy z nią spójną całość.
  
  
• Trzecia (pragmatyczna, W. Chlebdy) pokazuje grupy związków frazeologicznych powstałe w konfrontacji z sytuacją ich użycia. Przez sytuację należy rozumieć wszelkie warunki, w których język jest używany, także gatunki i style tekstów.
  
  
• Czwarta (zwana klasyczną lub historyczną, S. Skorupki), kładzie nacisk na opisanie budowy i składu połączeń wyrazowych oraz wpływu składników na powstawanie znaczeń wynikowych.
  W świetle dzisiejszej nauki jest przestarzała i obecnie już niepoprawna, ale wciąż jeszcze bywa stosowana w nauce języka polskiego, co utrudnia przyswajanie frazeologii jako integralnej części zasobów słownikowych języka.

1. Klasyfikacja frazeologizmów morfologiczno-syntaktyczna Lewickiego

 

Podstawy klasyfikacji podał Andrzej Maria Lewicki w 1983 r. i nazywamy ją klasyfikacją Andrzeja M. Lewickiego (A.M. Lewicki, Składnia związków frazeologicznych, Biul. Pol. Towe. Językozn., 1983, z. XL, s. 75-83).

Dawnej, przestarzałej klasyfikacji Stanisława Skorupki z 1967 r. obecnie się nie stosuje. Ma ona znaczenie jedynie historyczne i nie należy z niej korzystać. Klasyfikacja Skorupki jest niespójna, nielogiczna i w żaden sposób nie wyjaśnia, w jaki sposób frazeologizmy funkcjonują w języku. (S. Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, 1967, t. 1, s. 6-8).

Uzupełnienia i rozwinięcie klasyfikacji Lewickiego w części dotyczącej wyrażeń funkcyjnych (dawniej zwanych wskaźnikami frazeologicznymi) podał Maciej Grochowski (M. Grochowski, Założenia ogólne opisu tzw. wyrażeń funkcyjnych w Wielkim Słowniku Języka Polskiego, w: Nowe studia leksykograficzne, red. P. Żmigrodzki, R. Przybylska, tom 2, Kraków 2008, s. 11-22), a całość odświeżył i uporządkował Piotr Müldner-Nieckowski w 2011 r. (P. Müldner-Nieckowski, Refleksje nad klasyfikacją frazeologizmów, referat, Posiedzenie Komisji Frazeologicznej Komitetu Językoznawstwa PAN, Warszawa dn. 15 kwietnia 2011; w niniejszym tekście za zgodą Autora na zasadzie obowiązującego pierwodruku podajemy skróconą treść wystąpienia prof. Müldnera w sprawie ustaleń co do klasyfikacji frazeologicznych).
Na obecny kształt klasyfikacji wpłynęły też liczne publikacje językoznawcze, zajmujące się zagadnieniami cząstkowymi, szczegółowymi. (Wykaz tych publikacji znajduje się w dziale Bibliografia niniejszego serwisu - przyp. red.).

Klasyfikacja Lewickiego opiera się przede wszystkim na określeniu funkcji frazeologizmów w zdaniu.

Składa się z dwóch powiązanych ze sobą części:

1) podział ze względu na funkcję pełnioną w zdaniu (podział morfologiczno-syntaktyczny),
2) podział ze względu na funkcjonowanie znaczenia (podział semantyczny),

A. Podział morfologiczno-syntaktyczny (ze względu na funkcję w zdaniu)

1. Frazy, które pełnią funkcję zdania, na przykład: Wyszło szydło z worka. Ręce opadają. Na dwoje babka wróżyła. Diabli wiedzą. Niech to diabli porwą. Nic więcej nie trzeba. I na co to komu. Pal to sześć. Jak nie kijem go, to pałką. Frazą (zdaniem) jest także dopowiedzenie (często też będące wtrąceniem), na przykład: No chyba. A jak. A co. Otóż to. No oczywiście. Bez dwóch zdań. Na pewno. A jak nie? oraz wykrzyknik (wykrzyknienie, wołacz), na przykład: A niech to diabli! Mój Boże! O jej! Na zdrowie! moja droga (np. Powiem ci, moja droga, że się nie zawiodłam na tobie).

Następne typy odpowiadają częściom mowy:

2. Zwroty, które pełnią w zdaniu funkcję czasownika. Różnią się od fraz (form pełnozdaniowych) tym, że podmiot trzeba w nich uzupełnić w czasie tworzenia wypowiedzi. Na przykład:
(ktoś) trzęsie się jak galareta -> Jacek trząsł się ze strachu jak galareta
(czyjeś, czegoś) akcje idą w górę -> Jutro akcje naszej firmy pójdą w górę i będziemy bogaci.
Zwroty nie muszą zawierać czasownika, na przykład: ktoś, coś w krzyk; ktoś w płacz.

3. Wyrażenia rzeczownikowe, które pełnią w zdaniu funkcję rzeczownika. Na przykład: biały kruk, twardy orzech do zgryzienia, kula u nogi, kukułcze jajo. Nie muszą zawierać rzeczowników, na przykład: taki ni to ni sio, piękni dwudziestoletni, duży a głupi, nie wiadomo kto, nie wiadomo co, jakiś taki -- Przyszedł do ciebie jakiś taki i czeka w przedpokoju.

4. Wyrażenia określające, które określają inne wyrazy i wyrażenia. Zachowują się w zdaniu jak przymiotniki, przysłówki, liczebniki i inne określenia, operatory doliczebnikowe, partykuły i zaimki określających inne części mowy. Nie wymagają w swym składzie przymiotników, przysłówków i innych form określających, ale w całości pełnią taką funkcję. Na przykład: jaki taki; pierwszy lepszy; z krwi i kości; z duszą na ramieniu; krótko i węzłowato; na chybcika; jak z krzyża zdjęty; (operatory doliczebnikowe:) bez mała; z górą; mniej więcej; plus minus; prawie że; co najmniej; (partykuły, zaimki określające inne części mowy:) co najmniej; tym mniej; tym bardziej; ni mniej, ni więcej; mniej więcej; jakiś taki.

5. Wyrażenia funkcyjne (dawniej zwane wskaźnikami frazeologicznymi), które pełnią funkcję w konstruowaniu wypowiedzi. Należą tu wyrażenia, które zachowują się w zdaniu jak:

1. przyimek, np. w związku z czymś; w ramach czegoś, w głąb, w imieniu, bez względu na;
2. spójnik, np. mimo że; tak jak; chyba że; i to; pod warunkiem że; dlatego że; albo..., albo...; o tyle..., o ile...;
   
3. partykuła, np. że też; też mi coś; rzecz jasna; otóż to.

Jakie ten podział ma znaczenie, pokazują choćby spójniki frazeologiczne. Ich składników nie należy rozdzielać przecinkiem. Przecinek stawiamy przed nimi, na przykład: Poszedłem tam, mimo że było zimno. Zrobię to, pod warunkiem że mi pozwolą. Było ciemno, i to bardzo.

Uwaga: Niektóre frazeologizmy mogą należeć do dwóch, a nawet trzech różnych typów morfologiczno-syntaktycznych, na przykład frazeologizm na pewno może być użyty jako dopowiedzenie i wtedy jest frazą, na przykład: - Przyjedziesz? - Na pewno (domyślne: przyjadę), już nawet kupiłem bilet na pociąg, albo jako partykuła, na przykład: Jeżeli zdążę na pociąg, to na pewno przyjadę.

 

B. Podział semantyczny (ze względu na funkcjonowanie znaczenia)

1. Idiomy, to jest połączenia wyrazowe, których znaczenie (sens) nie wynika ze znaczeń składników ani z sumy tych znaczeń (np. słomiany ogień, czarna owca, zakazany owoc, sól ziemi, krótka piłka, nie zasypiać gruszek w popiele itp.). Liczbę idiomów ocenia się na ok. 20 tysięcy.

2. Frazemy, to jest połączenia, których znaczenie (sens) wynika z jednego ze składników, a drugi składnik ten sens uściśla. Do frazemów obok milionów rozmaitych związków wyrazowych należą także porównania frazeologiczne z operatorami jak, niczym, jakby.
Przykłady frazemów: radosna twórczość, palma pierwszeństwa, sezon ogórkowy itp. - znaczenie tych jednostek wywodzi się ze słów: twórczość, pierwszeństwo, sezon.
Inne typowe przykłady frazemów: dzień dobry, do widzenia, składać podanie, wyciągać wniosek, zakładać rodzinę, wychodzić za mąż, znosić katusze, stary ale jary, słuch muzyczny, wolny słuchacz, tor przeszkód, kult pieniądza, śmiech sardoniczny, głuchy jak pień.

W dawnej klasyfikacji (S. Skorupki) frazemy nosiły nazwę związki łączliwe, której obecnie się nie używa.

3. Pogranicze frazeologii, to znaczy

a) zestawienia frazeologiczne, do których należą:

- rzeczowniki wielowyrazowe, np. samochód ciężarowy, płatki owsiane, maszyna do pisania, laska marszałkowska;
- związki formalne:

- terminy, np. kwas siarkowy, przezcewkowe wycięcie gruczołu krokowego, spółgłoska wargowa, kość udowa, wrogie przejęcie, teren nizinny, skoki do wody, piłka nożna, ciepło właściwe, jednostka masy;
- komendy (rozkazy, zakazy), np. na prawo patrz, cała naprzód, zakaz parkowania, palenie wzbronione;
- komunikaty dyrektywne (jednoznaczne informacje niezbędne do podjęcia decyzji, zwłaszcza w sytuacjach zagrożenia i we frazeologiach zawodowych - lotniczej, morskiej, w tym ostrzeżenia), np. droga wolna, urządzenie elektryczne, niebezpieczny zakręt, zły pies, zachować ostrożność, zasilanie włączone, trwa operacja, uwaga - stopień;

- połączenia publicystyczne, np. polityka fiskalna, władza państwowa, uchwalić ustawę, sesja rady;
- slogany i hasła (w tym reklamowe), np. wolność, równość, braterstwo; żywią i bronią; Bóg, honor, ojczyzna; dwa w jednym

oraz

b) paremie - te (i tylko te) przysłowia, sentencje, maksymy lub ich fragmenty, które dają się wbudować do zdania (P. Müldner-Nieckowski, Frazeologia poszerzona, Warszawa 2007, s. 207-209):

- paremie dostarczające, których fragmenty są (mogą być) wbudowywane do zdań, na przykład: Nie martw się, nie ma tego złego, bo w końcu i tak niewiele straciliśmy na tym pieniędzy, za to zyskaliśmy przyjaciela. (Wykorzystano fragment przysłowia Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło).
- paremie modyfikujące, które w całości są (mogą być) wbudowywane do zdań lub które stanowią rodzaj nazwy lub określenia, na przykład: Szukali takich co to na złodzieju czapka gore i znaleźli bez najmniejszego trudu, wszystkich wsadzili do aresztu. (Przysłowie: Na złodzieju czapka gore jest tu określeniem typu osoby i/albo jej zachowania i jako takie zostało w całości wbudowane do zdania; przysłowie zmodyfikowało zdanie, zostało użyte jako synonim osoby ukrywającej się i opanowanej przez strach).

C. Do frazeologizmów nie zaliczamy:

1. Pojedynczych wyrazów, w tym złożeń (np. popularnonaukowy, małosolny, rzymskokatolicki, lekkoatletyka).

2. Połączeń wyrazów, które nie są utrwalone i które powstają tylko w trakcie tworzenia danej wypowiedzi na podstawie zwykłych reguł gramatyki (rekcji, składni) i semantyki. Nazywamy je za Andrzejem Bogusławskim produktami językowymi (np. mądry uczeń, niespodziewane zdarzenie, błękitne niebo, smaczny obiad, wesoła zabawa, zakochał się w Kasi, oddali nam pieniądze itd.).

W dawnej klasyfikacji (S. Skorupki) takie zestawienia wyrazów były nazywane związkami luźnymi. Obecnie tego terminu się nie używa, ponieważ frazeologia się nimi nie zajmuje. Są to produkty językowe, które nie mają statusu połączeń trwałych.

3. Paremii (przysłów, sentencji, maksym), których nie można wbudować do zdania (choćby złożonego).
Np. Barbara po lodzie, Boże Narodzenie po wodzie - nie jest frazeologizmem, funkcjonuje osobno jako gotowy, zamknięty tekst z przesłaniem, który do zdania raczej trudno wbudować.
Natomiast przysłowie Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło jest frazeologizmem, ponieważ bywa wbudowywane do zdania w znaczeniu 'nie jest tak źle', na przykład: Sprzedałem świetny samochód i mam teraz stary, ale nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło, bo mniej jeżdżę i oszczędzam na benzynie.

4. Nazw własnych.

2. Klasyfikacja frazeologizmów funkcjonalna (słownikowa) Müldnera

W 2003 r. została ogłoszona przez Piotra Müldnera-Nieckowskiego klasyfikacja funkcjonalno-słownikowa, na której podstawie budowane są hasła słownika frazeologicznego i która ma za zadanie wskazywać, jak należy używać związków frazeologicznych (P. Müldner-Nieckowski, Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 2003, s. 16-18). Klasyfikacja ta została poprawiona i uzupełniona w 2007 r. (P. Müldner-Nieckowski, Frazeologia poszerzona, Warszawa 2007, s. 209-211).

Klasyfikacja ta jest  przeznaczona dla badaczy języka, frazeologów i przede wszystkim frazeografów (autorów słowników frazeologicznych). Została opracowana po to, aby można było oceniać rzeczywisty skład wyrazowy związków frazeologicznych, przewidywać sposób funkcjonowania frazeologizmów w zdaniach, a zwłaszcza ich fleksję, analizować warianty związków frazeologicznych i skład rodzin frazeologizmów.
Wyróżnia ona:

I. Związki frazeologiczne otwarte, których skład jest niekompletny i w momencie użycia wymaga uzupełnienia lub sprecyzowania. Są to zazwyczaj zwroty.

Związki otwarte dzielą się na:

a) odtwarzane, które powstają przez podstawienie składników wskaźnikowych wzorca. Na przykład ze wzorca «ktoś, coś» wali do «czegoś» [«gdzieś»] powstają: ludzie walą do kina w śródmieściu - na ulicy woda wali do kanału - zamknij okno, bo mróz wali do środka;
b) przekształcane, które powstają przez zastąpienie składnika wymiennego innym składnikiem. Na przykład ze wzorca akcja (powieści, filmu, utworu itp.) się rozwija można utworzyć co najmniej trzy związki frazeologiczne;
c) mieszane, które łączą cechy odtwarzanych i przekształcanych.

II. Związki frazeologiczne zamknięte, których skład jest z góry ustalony i które nie wymagają żadnych uzupełnień. Są to zazwyczaj frazy, wyrażenia rzeczownikowe i wyrażenia funkcyjne.

Szczegółową klasyfikację Müldnera w korelacji m.in. z podziałem Lewickiego pokazuje poniższa tabela:

Źródło: P. Müldner-Nieckowski, Frazeologia poszerzona, Warszawa 2007, s. 210.

Przykłady frazeologizmów otwartych i stosowanie ich w praktyce pokazuje poniższa tabela:

Źródło: modyfikacja tabeli z: Piotr Müldner-Nieckowski, Łukasz Müldner-Nieckowski, Nowy szkolny słownik frazeologiczny, Warszawa 2004, s. 20.

3. Klasyfikacja frazeologizmów pragmatyczna Chlebdy

Za klasyfikację pragmatyczną frazeologizmów uznajemy zestawienie, które prof. Wojciech Chlebda opublikował w znanym dziele o skrzydlatych słowach (W. Chlebda, Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingwistyczne, Opole 2005, s. 81-82). Wykaz ten autor traktował tam jako dość swobodne uporządkowanie frazemów. W stworzonej przez niego frazematyce, tj. frazeologii nadawcy, wszystkie frazeologizmy są nazywane frazemami, także idiomy i przysłowia.
Zestawienie to jest na tyle atrakcyjne w nauce i leksykografii, że było później publikowane przez innych autorów właśnie jako klasyfikacja, która może służyć jako podstawa rozstrzygnięć w czasie pracy nad słownikiem ogólnym języka polskiego (por. np. J. Kurkiewicz, Frazemy w Wielkim słowniku języka polskiego - zasady doboru, źródła i schemat opisu, w: Nowe studia leksykograficzne, 2008, t. 2, s. 61-71).

Prof. Chlebda dostarczył nam (konkretnie prof. Müldnerowi) w 2011 r. zmodyfikowaną, choć nadal, jak podkreślił, roboczą wersję tego zestawienia. Prawdopodobnie będzie jeszcze zmieniana - uzupełniana i poprawiana.
Klasyfikacja ta ilustruje sytuacje, w których wypowiadane są związki frazeologiczne, a także typy tekstów, w których się pojawiają, i stylów. Ma to związek z dominującymi obecnie tendencjami w językoznawstwie, szczególnie z kognitywnym podejściem do języka. Podział niżej zamieszczony uważamy za nowatorski, bezcenny dla wiedzy o cechach i funkcjonowaniu języka.

1. Standardowa frazeologia idiomatyczna: dwa grzyby w barszcz, stary piernik 'o człowieku', uciekać gdzie pieprz rośnie, smalić cholewki do kogo, pleść duby smalone, strugać wariata.
2. Wyrażenia komparatywne: głupi jak but, czerwony jak burak, brudny jak nieboskie stworzenie, jak z krzyża zdjęty, biegać jak kot z pęcherzem.
3. Zwroty werbo-nominalne: oddać skok, dokonać odkrycia, brać udział, przeprowadzić doświadczenie, popełnić samobójstwo, dopuścić się przestępstwa.
4. Terminy i terminologizmy złożone : czerwony olbrzym, morena denna, pierwsza palatalizacja, telefon komórkowy, laska marszałkowska, choroba szalonych krów, pluskwa milenijna, siły szybkiego rea­gowania.
5. Przysłowia, sentencje, maksymy: Na krzywe (pochyłe) drzewo wszystkie kozy skaczą, Na świętego Grzegorza idzie zima do morza, Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło.
6. Skrzydlate słowa: Być albo nie być - oto jest pytanie, Chłop potęgą jest i ba­sta!, Jestem za, a nawet przeciw, Wsi spokojna, wsi wesoła!, czerep rubaszny i dusza anielska, gruba kreska, w tym aforyzmy rekursywne: Na początku było Słowo, a na końcu Frazes; Nie wy­starczy mówić do rzeczy, trzeba mówić do ludzi; Sumienie miał czyste. Nieużywane.
7. Hece: Gość w dom, kredens na klucz; Wysoki na twarzy, a nogi do samej ziemi; Tak, tak, krowa to piękny ptak; Tu nie Afryka, tu się drzwi zamyka; Nie bij kota ścierką, bo mu ogon zardzewieje.
8. Prawa, quasi-prawa, formuły: E = mc², Życie jest formą istnienia białka, Go­rszy pieniądz wypiera lepszy, Krasnoludki są na świecie, Czas leczy rany, Głód jest najlepszym kucharzem.
9. Formuły gatunkowe: listu - W pierwszych słowach mojego listu...; podania - Zwracam się z uprzejmą prośbą o..., Prośbę swoją motywuję tym, że...; nekrologu - po długich i ciężkich cierpieniach, opatrzony świętymi Sakramentami, zasnął w Panu, wyprowadzenie zwłok, pogrążony w żalu; bajki - za trzydziewiątą rzeką; za górami, za lasami; i ja tam byłem, miód i wino piłem itp., w tym elementarne formy fokloru: czary mary; hokus pokus; ele-mele dutki  (dudki) (gospo­darz malutki); entliczek pentliczek (czerwony stoliczek); tere-fere kuku (strzela baba z łuku); aniołek, fiołek, róża, bez; na górze róże, na dole fiołki (my się kochamy, jak dwa aniołki).
10. Formuły etykietalne, fatyzmy, honoryfikatywy: Moje uszanowanie!, Całuję rączki!, Szczęśliwej podróży!, Sto lat!, Szybkiego powrotu do zdrowia, Wesołych Świąt i szczęśliwego Nowego Roku, Cała przyjemność po mojej stronie, Co to ja chciałem (miałem) powiedzieć...; Nie chciałbym być źle zrozumiany, ale...
11. Komunikaty: Wyszedł z domu i dotychczas nie powrócił..., Ktokolwiek wie­działby o losie zaginionego, proszony jest o..., Choremu grozi seria bolesnych zastrzy­ków, Jak donosi nasz korespondent..., Ofiar w ludziach nie było, Czyjemuś życiu nie zagraża niebezpieczeństwo, Wiatr w czasie burz porywisty.
12. Hasła i slogany: Zero tolerancji, Silni, zwarci, gotowi, Niech się święci 1 Maja!, Aby Polska rosła w siłę, a ludziom się żyło dostatniej, Socjalizmu będziemy bronić jak niepodległości, Podaruj sobie odrobinę luksusu, Jesteśmy wreszcie we włas­nym domu.
13. Teksty użytkowe, dyrektywy i zakazy: Przejście drugą stroną ulicy, Zaraz wracam, Palenie wzbro­nione, Dyskont spożywczy, Przed użyciem wstrząsnąć, Nie zawiera konserwantów, Nie wychylać się, Lewa wolna, Uwaga na lawiny, w tym komendy i rozkazy: Na lewo patrz!, Cała naprzód!, Do nogi broń!, Prawo na burt!, Do startu – gotowi – hop!
14. Tytuły: „Nad dalekim cichym fiordem", „Tańczący z wilkami", "Czapki i niewidki", „Milczenie owiec", „Straszny dwór", „Święto wiosny", „Rok 1984", „Przeminęło z wiatrem”, „Rozważna i romantyczna”, „Za trzy dziewiątą rzeką”.
    
15. Operatory metajęzykowe i metatekstowe: tak zwany; jak to się mówi; w dosłownym tego słowa znaczeniu; mówiąc w przenośni; jak zaznaczono na wstępie; tyle tytułem wstępu; chciałbym na zakoń­czenie dodać, że...; ciąg dalszy nastąpi.
16. Wyrażenia funkcyjne: ..., chyba że...; ...a oprócz tego...; ...dopóty, dopóki...; ...ale zawsze; x, żeby nie powiedzieć y; między innymi.
17. Zwroty i wyrażenia pragmatyczne: Co to to nie, Mówi się trudno, A to dopiero!, Ja tego nie powiedziałem, A nie mówiłem?, Żeby potem nie było na mnie!, Żeby mi to było ostatni raz!, Czy ja wiem?, I bądź tu człowieku mądry!, Czego to ludzie nie wymyślą!, Coś w tym jest, Niech ci będzie, Zobaczę, co się da zrobić.

Przynależność frazemu do jednej grupy nie wyklucza przynależności także do innej.

4. Klasyfikacja frazeologizmów (historyczna) Skorupki

Klasyfikację tę podał prof. Stanisław Skorupka w 1967 r. (S. Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1, Warszawa 1967, s. 6-8).

Gruntowną jej krytykę przedstawił Andrzej Maria Lewicki w 1968 r., a więc niemal natychmiast po ukazaniu się tekstu prof. Skorupki (A.M. Lewicki, Stanisław Skorupka: Słownik frazeologiczny języka polskiego (recenzja), "Język Polski" 1968, t. 59, nr 4, s. 310-315). Jej wartość naukowa i praktyczna była negowana jeszcze wielokrotnie (np. M. Grochowski, Zarys leksykologii i leksykografii. Zagadnienia synchroniczne, Toruń 1972; P. Müldner-Nieckowski, Frazeologia poszerzona, Warszawa 2007, s. 22-38). Główny zarzut stawiany podziałowi zaproponowanemu przez Skorupkę opierał się na tym, że za kryterium klasyfikacyjne przyjął formalną budowę utrwalonego połączenia wyrazów. I tak na przykład wyrażenie ni przypiął, ni przyłatał zostało uznane za zwrot lub frazę, a więc formę czasownikową, i to tylko dlatego że zawiera czasownik (a nawet dwa). Lewicki zwrócił uwagę na to, że wyrażenie to jest określeniem (pełni funkcję taką jak przysłówek lub przymiotnik), co sprawia, że obecność w nim czasowników nie ma nic wspólnego z funkcją czasownikową wyrażenia, nie wywołuje jej (tj. że obecność czasowników jest myląca). Istnieją sytuacje odwrotne, np. forma w nogi w zdaniu typu Z okna padł strzał, a oni w nogi! pełni funkcję czasownika, mimo że nie zawiera żadnego wyrazu, który moglibyśmy nazywać czasownikiem; nie jest więc wyrażeniem (tj. nie pełni funkcji czasownikowej), ale zwrotem (pełni funkcję czasownika). Zagadnienie to analizuje także Anna Pajdzińska (A. Pajdzińska, Wielonurtowość współczesnych badań frazeologicznych, "Poradnik Językowy", 2004, nr 2, s. 27-38)

Zarówno Lewicki, jak jego uczniowie i następcy, wskazywali, że związki frazeologiczne są w szczególny sposób (gdzie indziej niespotykany) i w zasadzie (bo nie wszystkie) niepodzielne; że w ich obrębie wyrazy przestają mieć cechy takie, jakie miały, gdy występowały osobno (stąd m.in. koncepcja "wyrazu uwięzionego" P. Müldnera-Nieckowskiego). Wyrazy przypiął i przyłatał, przez tradycyjną gramatykę nazywane czasownikami, w podanym wyżej przykładzie nie pełnią funkcji czasownika, a więc czasownikami przestały być. Są natomiast komponentami pewnej złożonej jednostki języka, która z ich "ewentualnej czasownikowości" zupełnie nie korzysta. Wręcz ją eliminuje.

Wątpliwe jest traktowanie połączeń wyrazowych opartych na rekcji (połączeń doraźnych, stworzonych na użytek danego zdania) jako związków frazeologicznych (u Skorupki "związków luźnych"). W koncepcji m.in. W. Chlebdy i P. Müldnera-Nieckowskiego o takich częściach zdania można mówić, że są frazeologizmami tylko wtedy, kiedy często i zwyczajowo (w sposób utrwalony) są używane w konkretnych sytuacjach. Jeżeli danemu połączeniu wyrazów nie da się przypisać typowej dla niego sytuacji, to nie jest on związkiem frazeologicznym, zatem nie jest jednostką języka. Nie jest nią, gdyż przed użyciem była zespołem elementów niepowiązanych ani semantyką, ani gramatyką; a także po użyciu ich połączenia stworzonego dla danego zdania, natychmiast się z powrotem rozpadają na zbiór elementów niepowiązanych. Związki frazeologiczne muszą być powiązane zarówno przed użyciem, jak i po nim. Kryterium nadrzędnym frazeologiczności jest utrwalenie danego połączenia wyrazów w języku, używanie przez jakąś choćby małą ale grupę ludzi. Zatem w klasyfikacji Skorupki pojęcie "związki luźne" w ogóle nie powinno się pojawić, ponieważ nie wiadomo, które z tak opisywanych zespołów wyrazów są jednostkami języka (są zespolone przed użyciem i po nim), a które są przez użytkownika dobierane dowolnie, tj. z elementów, które ów użytkownik sam sobie dobierze do danej sytuacji wypowiedzeniowej. Pojęcie "związki luźne" w klasyfikacji Lewickiego zatem pominięto, ale w zamian rozbudowano pojęcie niemetaforycznych jednak utrwalonych w języku połączeń wyrazowych, które nazywamy frazemami. Frazeologia zawiera zatem wyłącznie jednostki języka (jednostki ugruntowane, stałe połączenia wyrazów, a nie tymczasowe połączenia jednostek języka), przede wszystkim frazemy, ale także idiomy (patrz: podział semantyczny w klasyfikacji Lewickiego).

Krytykowany jest także inny aspekt klasyfikacji Skorupki, w jej części semantycznej. Mianowicie zwraca się uwagę na to, że to nie wyrazy wykazują łączliwość, ale moc łączenia ma tylko użytkownik języka (ten, kto buduje dane zdanie), i że nie może być większej czy mniejszej łączliwości, bo łączliwość jest pojęciem, a nie rzeczą ani procesem, zatem podział na związki trwałe, łączliwe i luźne jest nielogiczny, jest pozbawiony sensu (P. Müldner-Nieckowski, Frazeologia poszerzona, Warszawa 2007, s. 22-38).

Słabością klasyfikacji Skorupki jest także i to, że nierozpoznane naukowo (za czasów prof. Skorupki) jednostki, np. dwu- lub wielowyrazowe spójniki, są przydzielane do ogólnej, nieokreślonej grupy "wyrażenia", i że jest to sprzeczne z zasadami klasyfikowania (notabene dziś spójniki takie należą do grupy "wyrażenia funkcyjne" - por. klasyfikację Lewickiego). Skorupka nie uwzględnił także faktu, że niektóre frazeologizmy mogą pełnić różne funkcje w zdaniu, a wtedy należą do dwóch, a nawet trzech typów klasyfikacyjnych.

Badacze doceniają wielki wkład prof. Stanisława Skorupki w zapoczątkowanie i rozwój frazeologii, jest dla nich Mistrzem, ale w związku z licznymi zastrzeżeniami stosowanie jego klasyfikacji uważają obecnie za wysoce niewskazane. Przytaczamy ją więc z obowiązku, ponieważ niektórzy będą chcieli porównać jej schemat z klasyfikacjami dziś obowiązującymi.

Ze względu na budowę związki frazeologiczne S. Skorupka dzielił na:

1. Frazy, to jest zespoły wyrazów złożone z członów rzeczownikowych i czasownikowych, mające postać zdania. Na przykład: burza huczy; sztandary łopoczą na wietrze; serce boli; nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło. Do fraz należą też przysłowia, powiedzenia, sentencje, maksymy.

2. Zwroty, to jest zespoły wyrazów, w których człon podstawowy ma charakter czasownikowy (werbalny). Na przykład: ruszać z kopyta, pleść trzy po trzy, prawdę mówiąc.

3. Wyrażenia, to jest zespoły wyrazów mające charakter rzeczownikowy (imienny, nominalny), a także wszelkie utarte połączenia przyimkowe, przysłówkowe i spójnikowe. Na przykład: mądrość książkowa, syneczek mamusi, słodkie lenistwo, parszywa owca; na bok, co chwila, po kryjomu. Do wyrażeń należą także złożenia dwu- i więcej wyrazowe tej samej kategorii gramatycznej (wyrażenia szeregowe). Na przykład: zbrodnia i kara; blaski i cienie; krótko i węzłowato.

Ze względu na stopień łączliwości, ze stanowiska semantycznego S. Skorupka dzielił frazeologizmy na:

1. Związki frazeologiczne stałe,  to jest idiomy.

2. Związki frazeologiczne łączliwe, to jest takie połączenia wyrazowe, których stopień spoistości jest duży, ale jest możliwa wymiana jednego lub kilku elementów w obrębie ograniczonej liczby wyrazów, zwykle bliskoznacznych. Na przykład: (jasny, serdeczny, sardoniczny, zły, nikły) uśmiech 'szczególny rodzaj uśmiechu'. Związki łączliwe stanowią ogniwo pośrednie między związkami stałymi i luźnymi. Wyrażenia i zwroty tego rodzaju tym się różnią od odpowiednich połączeń dowolnych (luźnych), że część porównawcza związku obrazowo akcentuje intensywność cechy lub czynności zawartej w członie podstawowym albo pozwala ją wyraźnie identyfikować. Na przykład: rośliny samożywne, sala operacyjna, maszyna do pisania.

3. Związki frazeologiczne luźne,  to jest połączenia tworzone każdorazowo, doraźnie jako zwykłe zestawienie (zestrojenie) wartości znaczeniowej członów składowych.

© Copyright by Piotr Müldner-Nieckowski
Frazeologia.pl, 2008, 2011, 2012, 2013